دکتر منصوری، استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به برگزاری هفته جهانی نجوم در ایران و جهان، گفت: اخیرا انجمن نجوم در این زمینه وارد شده و این خبر خوشی است که تمام گروه‌های آماتوری و حرفه‌ای نجومی در حوزه نجوم فعال شدند و سعی می‌کنند با هر ابزاری که در اختیار دارند، این علم را به میان مردم ببرند و آگاهی عمومی را نسبت به این علم شریف افزایش دهند.

وی با بیان اینکه این نکته درستی است که ایران در گذشته سابقه درخشانی در علم نجوم داشته است، وضع کنونی کشور در این حوزه را اسفناک توصیف کرد و ادامه داد: ما نه تنها در این حوزه عقب ماندیم، بلکه از کشورهای همجوار نیز عقب افتادیم و این امر به این بر می‌گردد که در 150 سال اخیر که با انواع تمدن‌های جدید و علم جدید آشنا شدیم؛ هیچ‌گاه آنطور که لازمه کشور است و انتظار از یک کشور با فرهنگی مثل ایران می‌رود، شعور و درک مدنی کافی نسبت به علم نجوم نداشته‌ایم.

دو نمونه تاریخی از برخورد با علم

منصوری به بیان نمونه‌های تاریخی رویکرد حاکمان نسبت به علم پرداخت و گفت: 50 سال بعد از مرگ «گالیله» اولین دوربین نجومی را به دربار شاه عباس آوردند. در آن زمان با وجود حضور دانشمندان بزرگی مانند «شیخ بهایی» و «ملاصدرا»، کسی به این دوربین توجه نمی‌کند و آن را «اسباب بازی» تلقی می‌کنند.

وی اضافه کرد: این برخورد نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور برای ما آمدن این دوربین به عنوان اتفاق مهم در علم قابل تصور نبود و آنقدر غرق در امورات خودمان بودیم، نمی‌توانستیم درک کنیم که در جای دیگری خارج از ایران اتفاقاتی در علم در حال رخ دادن است.

این محقق علم فیزیک ادامه داد: یک مقدار جلوتر می‌آییم در زمان ناصرالدین شاه پدیده نجومی «گذر زهره» از سوی «محمودخان قمی» که نجوم مدرن را فرا گرفته بود، برای اولین بار از دربار رصد شد و قمی سعی کرد از این طریق ناصر الدین شاه را متقاعد کند که ایران باید رصدخانه سلطنتی داشته باشد.

وی ادامه داد: ناصر الدین شاه از محمودخان عصبی می‌شود و به وی می‌گوید که دست از این اسباب تفرج برداریم و اعلام می‌کند که «ما پول برای هوا نداریم». این گفته تایید رفتاری است که در دربار شاه عباس بروز داده می‌شود.

منصوری تاکید کرد: بزرگان ما نمی‌توانستند تصور کنند که دنیا در حال تحول جدیدی است و این فشارهایی که به کشور وارد می‌شد، نمی‌توانستند آن را به علم جدید ربط دهند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با اشاره به راه‌اندازی رصدخانه کوچک خورشیدی در دانشگاه تهران و بعد از آن راه‌اندازی رصدخانه دیگری در شیراز در قبل از انقلاب، خاطرنشان کرد: در ادامه این فعالیت علمی در سال 82 طرح رصدخانه ملی تصویب شد که این امر هرچند که یک گام به جلو است، ولی تصویب آن ناشی از اصرار بخش‌های علمی کشور بوده است. ولی آنجا که دولت و تامین اعتبارات لازم مطرح می‌شود، مشاهده خواهد شد که در برابر یک پروژه عظیم کم می‌آوریم.

وی با بیان اینکه از آن زمان تا کنون 18 سال از اجرای طرح کلان ملی رصدخانه می‌گذرد، اظهار کرد: بعد از گذشت این سال‌ها هنوز مدیریت، اعتبارات و وضعیت طرح رصدخانه ملی مشخص نیست و این نشان می‌دهد که ما یک مشکل «روان شناختی اجتماعی» داریم و درک ما از دنیای مدرن، ابتدایی است.

رصدخانه ملی پروژه‌ای که زمین‌گیر شد

مجری سابق طرح رصدخانه ملی با تاکید بر اینکه دو مساله مهم برای «زمین گیر شدن» رصدخانه ملی مطرح است، یادآور شد: یکی از این مسائل بودجه است که دولت به موقع تامین نکرد و این در حالی است که حدود 2 تا 3 سال پیش این طرح در شرایطی بود که می‌توانست ساخت قطعات آن را شروع کند.

منصوری با بیان اینکه این سخن به معنای آن است که طرح در مرحله‌ای بود که می‌توانستیم وارد مرحله ساخت شویم، اضافه کرد: مساله دیگر مشکل مدیریتی است و این دو عامل دست به دست هم داد تا این طرح زمین‌گیر شود.

وی در عین حال با تاکید بر اینکه اگر وارد این طرح شویم با ظرافت‌های بیشتری مواجه می‌شویم، افزود: طرحی که می‌توانست و قرار بود یک تلسکوپ با کیفیت جهانی داشته باشد و منجمان جهانی نیز آماده همکاری بودند و منتظر بودند تا در کنار منجمان ایرانی از آن بهره برداری کنند، با تحولات ایجاد شده به پروژه جهان سومی تبدیل شد که کیفیت بسیار پایینی دارد و توجه به آن به تدریج کاهش یافت.

این استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه شاید بتوان علت آن را مربوط به عدم روان شناختی جمعی بدانیم، گفت: می‌طلبد که عزم جدی برای اجرای این طرح داشته باشیم؛ چراکه اجرای این طرح، اتفاقی است که از 20 سال قبل در کشورهایی چون چین و سایر کشورها رخ داده ولی ما متاسفانه در این زمینه بسیار عقب ماندیم و گاهی اوقات دلمان را به شایعات خوش کردیم.

اگر رصدخانه ملی تا 3 سال آینده به بهره برداری برسد

وی در خصوص اینکه اگر این رصدخانه ملی تا 3 سال آینده به بهره برداری برسد، چه میزان پاسخگوی نیازهای تحقیقات اختر و کیهان شناسی کشور است، توضیح داد: این موضوعی است که پاسخگوی علم به معنای جهانی آن است. چندان ربطی ندارد که تلسکوپ این رصدخانه 3 سال دیگر به بهره برداری برسد و  یا 10 سال دیگر؛ بلکه بستگی به نوع ساخت آن دارد. این طور که این پروژه پیش می‌رود، حتی اگر یک سال دیگر به بهره برداری برسد که به نظر من غیر ممکن است، توجه جهانی را به خود جلب نخواهد کرد؛ چون تلسکوپی خواهد داشت که کیفیت نجومی لازم را ندارد.

به گفته این محقق، ابعاد تلسکوپ اهمیت زیادی دارد و زمان بهره برداری از آن چندان مهم نیست و ما در حال از دست دادن کیفیت تلسکوپ این رصدخانه هستیم.

اگر 5 سال قبل این رصدخانه به بهره برداری می رسید

از دکتر منصوری پرسیده شد که اگر این رصدخانه 5 سال زودتر به بهره برداری می‌رسید صحبت شما مصداق پیدا می‌کرد یا خیر، پاسخ داد: قطعا این طور نبود، نمونه آن آینه تلسکوپ است که 2 سال قبل به ایران آمد و کل مراحل صیقل دهی و تست‌های آزمونی که بر روی آن انجام شد، موجب شده تا آینه‌ای با کیفیت بالا تحویل بگیریم و همه مراحل طراحی تلسکوپ هم همین طور بوده است.

وی اضافه کرد: ولی الان اتفاقاتی که برای این رصد افتاده نگران کننده است؛ چرا که اگر هم این تلسکوپ ساخته شود، ابزاری خواهد بود که مورد توجه جهانیان نخواهد بود و نمی‌تواند با دقت لازمی که پیش‌بینی و طراحی شده بود، به سوالات علمی پاسخ دهد.

رصدخانه‌های آماتوری در ایران

عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با اشاره به وجود تعدادی رصدخانه‌های آماتوری در کشور، وضعیت آنها را مطلوب توصیف کرد و گفت: ولی از سوی دیگر چند ده رصدخانه‌ای که در کشور وجود دارد، برای جمعیت 80 میلیونی کافی نیست؛ ولی به نسبت کشورهای همجوار تعداد رصدخانه‌های آماتوری و منجمان خوب است، ولی در مقایسه با کشورهای صنعتی ما هنوز جا برای توسعه آن داریم.

منصوری ادامه داد: ولی اتفاقی که نیفتاده و باید در چند سال گذشته رخ می‌داده، این است که نجوم آماتوری تحول پیدا نکرده و امیدوارم بخش آماتوری به حدی به بلوغ برسد که کارهایی که تا 20 سال قبل انجام می‌شده را تکرار نکند.

وی ادامه داد: لازم است تا نجوم آماتوری با ابزارهای رصدی خود و طرح سوالات جدید، به سمت توسعه نجوم حرفه‌ای حرکت کنند.

زیر ساخت‌های تحول نجوم آماتوری

وی به بیان زیر ساخت‌های لازم برای ایجاد تحول درنجوم آماتوری پرداخت و اظهار کرد: سوالات علم نجوم مشخص است و کسی که این سوالات را بداند، می‌تواند از دل این سوالات سوالی را استخراج کند که با تلسکوپ‌های موجود می‌توان به آن پاسخ داد.

منصوری، درک این سوالات و یافتن فرصت و امکان برای رسیدن به پاسخ این سوالات را مهم دانست و ادامه داد: تاکنون با تلسکوپ‌های موجود اقدام به رصد ستاره‌های «دوتایی» و «متغیر» و «نورسنجی» شده است، ولی با تلسکوپ‌های مشابه در دنیا سیارات فراخورشیدی کشف شده است؛ چون سوالات جدیدی مطرح شده و در پی یافتن پاسخ‌های مناسب، منجر به این کشف شده است.

وی با بیان اینکه نجوم آماتوری ایران نیز باید به این جریان بپیوندد، خاطر نشان کرد: در حال حاضر شاهد نزدیک شدن سیارک‌ها و یا خرده سنگ‌ها به زمین هستیم و نجوم آماتوری می‌تواند مدار آنها را پیدا کند.

منصوری با بیان اینکه رصد سیارک‌ها و خرده سنگ‌ها به عنوان این یک پروژه جهانی مطرح شده است، یادآور شد: در صورتی که یکی از این خرده سنگ‌ها به زمین برخورد کنند، آسیب‌هایی به بشر وارد می‌شود؛ از این رو به ویژه سازمان‌های فضایی علاقه‌مند هستند در این پروژه منجمان آماتور دنیا حتی از سطح دبیرستان به آن بپیوندند.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه در حال حاضر در ایران چندین گروه نجوم آماتوری در این پروژه شرکت کردند، اجرای این پروژه را از جنس سوالاتی نجومی دانست و یکی از زمینه‌هایی ذکر کرد که منجمان آماتوری می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند.

نابودی رصدخانه‌های دانشگاهی

وی با اشاره به آخرین وضعیت رصدخانه پرتو گاما دانشگاه صنعتی شریف گفت: این رصدخانه از سوی دانشکده فیزیک دانشگاه شریف فعال شده و چندین پروژه دکتری نیز در آن انجام شد و قرار است این رصدخانه توسعه یابد، ولی متاسفانه این امر با کندی پیش می‌رود.

به گفته استاد فیزیک دانشگاه شریف، این رصدخانه فعال است؛ ولی هنوز به عنوان رصدخانه مطرح نیست و تعطیل نشده است.

منصوری به وضعیت رصدخانه خورشیدی دانشگاه تهران اشاره کرد و ادامه داد: ادعاهایی شده که تلسکوپ این رصدخانه در انبار دانشگاه نگهداری می‌شود، ولی تعطیلی این رصدخانه آفتی برای جامعه علمی است؛ چراکه نسل پیش از ما یعنی دکتر «آلنوش طریان» با طرح ایده‌ای این رصدخانه را بنا نهادند و من یادم است زمانی که دانشجو بودم، اولین مقاله‌ای که از این رصدخانه در کنفرانسی ارائه شد، محققان گفتند ایران در زمینه نجوم فعالیت خود را آغاز کرده است.

وی رخداد این اتفاق را وارد شدن ایران به سناریوی علمی جهان توصیف کرد و یادآور شد: زمانی است که تجهیزاتی برچیده، ولی به ازای آن رشدی حاصل می‌شود؛ ولی ما رشدی را نمی‌بینیم و نابودی را شاهدیم. این همان اشکالی است که در حوزه علمی داریم.

منصوری از توجه به ظواهری مانند انتشار مقالات در ISI و بی‌توجهی نسبت به ماهیت آن که رشد فناوری است، انتقاد کرد.

زیر ساخت‌های تحقیقاتی نجومی

عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با بررسی وضعیت تجهیزات نجومی در کشور گفت: بعد از پایان جنگ تحمیلی تجهیزات نجومی تا حدی گسترش یافت و یا ابزاری که موجود بود، به بهره برداری رسید؛ از این رو اگر وضعیت زیر ساخت‌های خود را با 40 سال قبل مقایسه کنیم وضعمان بهتر شده است ولی این کافی نیست و باید خود را با وضع جهانی نیز مقایسه کنیم.

وی اضافه کرد: با مقایسه خود با جهان مشاهده می‎کنیم مشکلات زیادی هم از لحاظ تحریم‌ها و هم از لحاظ امکاناتی که نتوانستیم تهیه کنیم، داریم و مهمتر از آن این است که هنوز به فازی از رشد علمی نرسیده‌ایم که سوالی طرح کنیم و یا جامعه به حدی نرسیده که از ما سوالی بپرسد و ما بخواهیم به آن جواب دهیم و یا برای پاسخ دادن نیاز به تجهیزات داشته باشیم.

منصوری یادآور شد: تا زمانی که این امر اتفاق نیفتد، علم ما همانند کشتی می‌ماند که در گرداب و توفان کج مژ می‌شود.

وی با بیان اینکه در حال حاضر در حوزه اخترشناسی و کیهان شناسی بسیار ضعیف هستیم و تعداد کمی استاد و دانشجو داریم که قابل مقایسه با سایر کشورها نیست، ادامه داد: از سوی دیگر در ایران تجهیزات کافی در این حوزه‌ها نداریم و این تعداد کم برای انجام واحدهای عملی باید به سایر کشورها بروند.

منصوری اظهار کرد: هیچ دانشگاهی در کشور رشته نجوم ندارد؛ ولی برخی از دانشگاه‌ها در مقطع دکتری در زمینه نجوم نظری که مرتبط با اختر فیزیک است، دانشجو جذب می‌کنند. ضمن آنکه در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی نیز در سال‌های اخیر سعی شده تعداد اندکی دانشجوی نجوم رصدی پذیرش شود که تعداد آن بسیار کم است و جمع آنها به تعداد انگشت‌های یک دست می‌رسد.

وی با تاکید بر اینکه از این جهت رشته نجوم یکی از عقب افتاده‌ترین رشته‌ها در ایران است، در خصوص راه‌اندازی این رشته در دانشگاه‌ها گفت: اگر این رشته را نداشته باشیم، در سایر علوم عقب می‌مانیم و باید سوال را این طور مطرح کرد که چرا «دولت به این رشته بی‌توجه است»؟ و «چرا برنامه‌ریزی برای رشد این علم نداریم»؟

به گفته این محقق نجومی، افرادی که در این رشته فارغ‌التحصیل می‌شوند، به صورت پراکنده در دانشگاه‌ها جذب می‌شوند که این روش منجر به رشد علم نخواهد شد.

منصوری با اشاره به هدفگذاری کشور برای کسب رتبه اول در منطقه، تاکید کرد: عده‌ای در سال‌های قبل اعلام کردند که قبل از رسیدن به 1404 به رتبه اول علم در منطقه رسیده‌ایم، ولی اینها فقط «مقاله شماری» است و مقاله شماری علم نمی‌شود و این اشتباه عظیمی است که داریم و این را می‌توانیم بگوییم که هنوز بلوغ کامل برای درک علم نداریم.