بهار سال جاری، پنجمین و آخرین ماموریت تعمیر تلسکوپ فضایی هابل توسط خدمه ی شاتل فضایی آتلانتیس انجام شد تا با تمدید چندساله ی عمر کاری این ابزار بی رقیب، پرده از رازهای شگفت بیش تری از جهان پیرامون مان برداشته شود. چندی پیش، بشر از دریچه های این شهر فرنگ، به تماشای نمایش باشکوه تولد و مرگ ستارگان نشست.
به گزارش واحد خبر مرکز مطالعات و پژوهش هاي فلکي ـ نجومي به نقل از سايت "reuters.com" ، کهکشان های مارپیچی، اجتماعاتی فرفره گون از صدها میلیارد ستاره اند که آشناترین نمونه ی شان، کهکشان مان راه شیری است . راه شیری، کهکشانی معمولی است که سالیانه در حدود پنج ستاره تولید می کند؛ اما برخی از کهکشان ها به "فوق ستاره ساز" (
Starburst) معروف شده اند؛ کارخانه هایی که سالانه حتی تا هزاران ستاره را نیز تولید می کنند.
یکی از نزدیک ترین آن ها به ما با فاصله ی ۱۵ میلیون سال نوری، کهکشان "فرفره ای جنوبی" یا M83 نام دارد. چشمان جدید و تیزبین هابل این بار گوشه ای از دشت آشوبناک ستارگان این کهکشان را نشانه رفته است تا با یک نگاه ساده به این تصویر، بتوان حیات چند میلیون ساله و پُرافت وخیر ستارگان پُرجرم را از نظر گذراند.
کهکشان های مارپیچی را با بازوهای موزون شان می شناسیم؛ شاه راه هایی از گورستان ها و زایش گاه های ستاره ای که قلب تپنده ی یک کهکشان پویا محسوب می شوند. اما جالب است بدانید که بر خلاف تصور عمومی، تعداد ستارگان موجود در یک بازو، تنها ۵ درصد از فضاهای مابین شان بیش تر است.
در حقیقت این تنها گرمای ستارگان نوزاد است که با تابش شدید پرتوهای ماورای بنفش به اطراف و با برانگیزش ابرهای خاموش میان ستاره ای، قلمروی پیرامون شان را درخشنده می سازند. پس با این حساب می توان دریافت که یکی از وجوه تمایز بازوها، حضور ستارگان نوزاد در آن هاست.
زمانی که سنگ ریزه ای را در آب رها می کنید، گستره ای از امواج متحدالمرکز از محل برخورد به اطراف منتشر می شوند. در قرص مسطح یک کهکشان نیز "امواج چگالی" برخاسته از مرکز کهکشان، با پیش روی در طول قرص، برخی از نقاط را فشرده ساخته و مواد اولیه ی پیدایش یک ستاره را به هم نزدیک تر می کنند.
۹۹ درصد از این مواد، گازهایی چون هیدروژن، هلیوم و درصد اندکی از عناصر سنگین تر است و تنها ۱ درصد از آن را ذرات گرافیتی-سیلیکاتی فوق العاده ریزی موسوم به گرد و غبار میان ستاره ای تشکیل داده که با خاصیت چسبندگی شان، هم چون کاتالیزوری در پیدایش یک ستاره نقش اساسی دارند.
با وجود فراوانی نسبتا اندک این ذرات در فضای میان ستاره ای، به راحتی می توان آن ها را در تصویر اخیر هابل مشاهده کرد. توده های تیره رنگ واقع در امتداد بازو، اجتماعات گرد و غبارند که با جذب نور ستارگان پس زمینه و بازتاب آن ها به شکل امواج کم انرژی تر مادون قرمز، حضور خود را به شکل لکه های پراکنده در تصاویر مرئی، نشان می دهند.
سرعت پیش رویِ امواج چگالی، بسیار کم تر از سرعت چرخش کهکشان است. از این رو، مادامی که یک منطقه از قرص کهکشان تحت تاثیر فشردگی حاصل از عبور موج چگالی قرار می گیرد، توده های گازی و غباری به سمت گودال گرانشی موج سرازیر شده و در اندک زمانی به واسطه ی نرخ افسارگسیخته ی رشد غلظت نسبی ماده در این نواحی، سلسله ای از ستارگان نوباوه در امتداد انحنای موج تشکیل می شود. ستارگان نوزاد به حرکت خود ادامه داده و از حوزه ی فشردگی موج چگالی به تدریج دور می شوند؛ فرآیندی که میلیون ها سال به طول می انجامد.
اما همین زمانِ به ظاهر اندک کافی است تا یک ستاره پُرجرم، تمامی سوخت هسته ای اش را سوزانده و در انفجاری مهیب از میان برود. انفجارهای پی درپی ستارگان پرجرم، انبوهی از گاز هیدروژن را به اطراف پخش می کند و این گاز، زیر بارانی از تابش شدید فرابنفش ستارگان همسایه ای که به واسطه ی جرم کم ترشان هنوز در ابتدای حیات خود به سر می بردند آغاز به تابش می کند.
نتیجه آن که مرزهای یک بازوی کهکشانی به مانند قوسی از نفت، با تماس کوچک ترین جرقه ای، شعله می کشد و نورهای نمایشِ باشکوهِ پیدایش و مرگِ ستارگان تا میلیون ها سال نوری آن طرف تر رخنه کرده و در چشمان تلسکوپ فضایی هابل آرام می گیرند.
در تصویر تازه -منتشر-شده به خوبی می توان دریافت که توده های قرمزرنگی که بقایای مرگ همان ستارگان پرجرمند با توده های سیاه رنگی که ستاره از آن ها متولد شده است فاصله چندانی ندارند. به عبارتی ستارگان سنگین وزن، در یک قدمی زایش گاه خود از میان رفته اند. طوفان های حاصله از این انفجارهای ستاره ای، در مقیاسی کوچک تر قادرند گازهای پیرامون خود را فشرده ساخته و به بقای زنجیره ی ستاره سازی یک بازو کمک کنند.
تاکنون سازوکار ایجاد امواج چگالی یک کهکشان در حد گمانه زنی است؛ اما بسیاری دلیل گسترش این امواج را چرخش ساختار میله-مانند میانه ی کهکشان M83می دانند که هم چون سنگی در آب، گستره ای از امواج مرگ بار و زندگی بخش را در پهنه ی آرام یک کهکشان پراکنده سازند.