بررسي علمي رؤيت هلال شوال 1424 هجري قمري

بسم الله الرّحمن الرّحيم

همه مي دانيم كه آغاز وپايان هر ماه قمري با رؤيت هلال ماه نو ثابت مي شود وانجام فرائض ديني مانند روزه ماه مبارك رمضان ارتباط مستقيمي با اين موضوع دارد.

در اين ميان به دليل پيچيدگيهاي خاصي كه در حركت ماه وجود دارد واز طرفي تأثيرگذار بودن شرايط متغيّرجوّي بر مسئله رؤيت هلال ،پيش بيني رؤيت يا عدم رؤيت پذيري هلال نو يا دشواريهايي همراه بوده وهست .چنانكه ابوريحان بيروني گفته است : «محاسبه ظهور هلال نو ،كاري بسيار طولاني وسخت بوده واثبات آن مستلزم  محاسبات گسترده وجداول بسياري است. »

از زمانهاي باستان منجمين تلاش كرده اند تا احتمال رؤيت هلال را بوسيله توصيف حداقل معيارهاي رؤيت پيش بيني كنند.منجمين دوره اسلامي مشكلات رؤيت هلال ماه را بطور گسترده اي خصوصاًدر قرن دوّم تا چهارم هجري قمري مورد تحقيق وبررسي قرار داده وبا استفاده از قواعد رياضي وانجام رصدهاي بسيار،موفق به ارائه الگوهاي مهمّي در زمينه پيش بيني رؤيت هلال شدند كه از آن جمله مي توان به ضابطه هاي يعقوب بن طارق ،خوارزمي ،حبش حاسب ،بتّاني ،ابن يونس، خازني وخواجه نصيرالدين طوسي اشاره نمود. ازآن زمان تاكنون روند تحقيقات درباره رؤيت هلال ادامه داشته وامروزه متخصّصين امر توانسته اند همگام با رشد علم وتكنولوژي به پيشرفتهاي قابل توجّهي در اين خصوص دست يازيده ومسئله پيش بيني رؤيت يا عدم رؤيت پذيري هلال ماه را به صورتي نظام‏مند در آورند . هرچند هنوز هم نمي توان قطعيّت ضابطه هاي بدست آمده را بطور كامل تأييد نمود.

در اين مقال برآنيم تا به روشي ساده وضعيت هلال ماه شوّال را درغروب روز بيست ونهم ماه مبارك رمضان مورد بررسي قرار داده ونتيجه روشن وقابل استفاده اي از اين بحث بدست آوريم.

حقيقت آن است كه در مسئله رؤيت يا عدم رؤيت پذيري هلال ماه حدود بيست عامل دخالت دارند كه برخي از مهمترين آنها عبارتنداز :لحظه محاق،لحظه غروب خورشيد ،سنّ عامل ،اختلاف سمت ماه وخورشيد ،ارتفاع ماه ،جدائي زاويه اي ماه وخورشيد ،درصد روشنائي ماه ومكث ماه بعد ازخورشيد.

توضيح اجمالي درباره بعضي از اصطلاحات فوق :

يكي از عواملي كه به آساني رؤيت پذير بودن هلال را تا حدود زيادي مشخص مي كند، سن هلال است. در يك تعريف بسيار ساده مي­توان چنين گفت كه لحظه محاق عبارتست از زماني كه به ترتيب خورشيد، ماه وزمين در يك خط قرار گيرند(شايان ذكر است به دليل آنكه مدار ماه نسبت به مدار زمين 5 درجه و 9 دقيقه قوسي ميل دارد، لذا به طور معمول در لحظه محاق قرص ماه دقيقاً از مقابل قرص خورشيد عبور نمي‎كند. البته لحظه محاق در ساعات اوليه بامداد روز دوشنبه بيست و نهم ماه رمضان[1424 هـ. .ق] ، از جمله همان موارد اندكي است كه با وقوع خورشيد گرفتگي همراه است. رخداد اين كسوف كلي اگر چه در ايران مصادف با شب است لكن در جنوب اقيانوس هند و قطب جنوب قابل رؤيت مي باشد) مقدار زماني كه از لحظه محاق تا  غروب خورشيد به طول مي انجامد را سّن ماه مي­گويند.

اختلاف سمت در واقع تفاضل فاصله هاي ماه وخورشيد از نقطه شمال برروي دايره افق مي­باشد .هر چه اختلاف سمت كمتر باشد ،ماه به خورشيد نزديكتر ،غروب آن زودتر و در نتيجه رؤيت آن مشكل تر خواهد بود.

مكث ماه يا اختلاف زمان لحظه هاي غروب خورشيد وماه عبارتست از مقدار زماني كه ماه پس از غروب خورشيد در آسمان ناظر باقي مانده وسپس غروب مي كند.

مقصود از ارتفاع ماه،مقدار فاصله­اي است كه ماه از افق ناظر در لحظه غروب خورشيد دارد وبالاخره اينكه اگر از مركز  2 جرمي كه با يكديگر فاصله دارند ،خطي به چشم ناظر رسم شود،زاويه اي تشكيل خواهد شد كه آن را زاويه جدائي آن دوشيء مي نامند.

از آنجا كه مناسب بودن يك عامل به تنهائي نمي تواند در مسئله رؤيت هلال تعيين كننده باشد ،بلكه مي بايست ساير عوامل تأثير گذار هم ،در شرايط مطلوبي قرار داشته باشند تا بتوان در قضاوت نهائي حكم صحيحي را اتخاذ نمود ، لذا شايسته است ابتدا نگاهي به وضعيت هلال در روز دوشنبه بيست ونهم ماه رمضان انداخته وبرخي از مقادير مربوط به آن را در سه شهر مقدس ومهم خاورميانه مورد مطالعه قرار دهيم.   

 جدول شماره       (1 )

 حال اگر مشخصه هاي فوق رابامقادير تجربي وركوردهاي جهاني رصد هلال مقايسه كنيم، مي توانيم به پيش بيني رؤيت يا عدم رؤيت پذير بودن هلال ماه در شهرهاي ياد شده بپردازيم . پس لازم است اطلّاعاتي هم در مورد حداقل مقادير رؤيت پذيري هلال بدانيم:

 جدول شماره    (2 )

و امّا در مورد مكث ودرصد روشنائي ماه هم به صورت يك معيار كلي مي‎توان چنين گفت كه اگر درصد سطح روشن ماه 1% و مكث آن بالاي 45 دقيقه باشد،چنين هلالي را در شرايط خوب رصدي مي‎توان با چشم غير مسلح رويت نمود .

واگر مكث ماه 40 دقيقه ودرصد روشنائي 80/ 0 %باشد ، چنين هلالي در صورت مناسب بودن ساير مشخصه‎ها با چشم مسلح قابل رويت خواهد بود . البته هلالهايي با مكث ودرصد روشنائي كمتر از مقادير فوق نيز رصد شده اند كه علت آن ،مطلوب بودن ساير مشخصه‎هاي آنگونه هلالها و بكار گيري ابزار اپتيكي بسيار قوي بوده است .

اما ذكر دو نكته در مورد جدول ركوردهاي جهاني رؤيت هلال:

1-     بايد توجه داشت كه ركوردهاي ياد شده با استفاده از ابزار اپتيكي فوق العاده قوي نظير تلسكوپهاي 8 يا 10 اينچي و دوربين‎هاي غول پيكري مانند دوربين 150×40 بدست آمده‎اند و از آنجا كه اينگونه امكانات در دسترس عموم قرار نداشته و متعارف نيستند، لذا نمي توان رؤيت با چنين وسايلي را در حكم به ثبوت هلال ملاك عمل قرار داد. لكن اهميت دانستن و در نظر داشتن ركوردهاي مذكور در آنجا ظاهر مي‎شود كه هر گاه مقادير مشخصه‎هاي يك هلال (مانند هلال روز دوشنبه بيست و نهم ماه رمضان) حتي از مقادير ركوردهاي جهاني آن ـ كه به سختي و با ابزار استثنائي بدست آمده‎اند ـ هم كمتر باشد، در آن صورت بايد يقين داشت كه آن هلال با چشم انساني و يا ابزار اپتيكي متعارف، قطعاً قابل رؤيت نيست.

2-     ممكن است اين سؤال مطرح شود كه چگونه وقتي شخصي مي‎تواند با چشم غير مسلح هلالي را با ارتفاع 5 درجه و 28 دقيقه قوسي ببيند، ديگري نيز به خاطر رؤيت هلالي با ارتفاع 6 درجه و 50 دقيقه قوسي آن هم با چشم مسلح آنچناني، به عنوان ركورددار ارتفاع ماه معرفي مي‎شود؟

پاسخ آن است كه همان طور كه قبلاً هم اشاره گرديد؛ نبايد فقط به يك مشخصه توجه نمود و از نقش ساير عوامل تاثير گذار در رؤيت يا عدم رؤيت هلال غافل شد. در اين رابطه مقايسه مقادير مشخصه‎هاي هلالهاي مذكور كه در جدول ذيل بيان گرديده، پاسخ سؤال را بدون هيچ توضيح ديگري روشن مي‎سازد.

جدول شماره(3)

 اكنون با توجه به مطالب فوق و با مقايسه مندرجات جدولهاي 1و2 ،به اين نتيجه مي‎رسيم كه علي رغم آنكه مشخصه هاي هلال در مكه مكرمه در وضعيت بهتري نسبت به قم و نجف اشرف قرار دارند ، اما به دليل آنكه حتي در مكه مكرمه هم مقادير مشخصه‎هاي مهمي همچون: ارتفاع ، جدائي زاويه اي ،مكث ودرصد روشنائي ماه از مقادير تجربي آنها (مندرج در جدول شماره 2 ومطالب پس از آن )كمتر است . بنابراين حكم به عدم رويت پذيري هلال در غروب روز دوشنبه بيست و نهم ماه رمضان 1424 ق در مكه مكرمه ، نجف اشرف و قم مي شود. ضمن آنكه وضع مناطق بسيار ديگري هم از همين جا روشن مي شود . 

تصوير رايانه اي هلال ماه نو در غروب روز دوشنبه بيست ونهم ماه رمضان در مكه مكرمه-اين هلال در نجف اشرف وقم كمي نازك تر است.

حال خوب است نگاهي نيز به مشخصه هاي هلال در روز سه شنبه سي ام ماه مبارك رمضان در شهرهاي مفروض بيندازيم .

جدول شماره    (4)

همانگونه كه ملاحظه شد ، تغييرات چشمگيري در مشخصه هاي هلال ايجاد شده است به گونه­اي كه با اندك تأملي در اين مقادير و مقايسه آنها با مقادير جدول شماره 2، درمي يابيم كه در غروب  روز سه­شنبه سي­ام ماه رمضان ، هلال ماه به راحتي و با چشم معمولي قابل رويت است . نكته حائز اهميت آن است كه برخي ممكن است با ديدن هلال ماه در غروب روز سي ام، مدعي شوند كه هلال در شب دوم خود به سر مي برد و روزي كه سپري شد ، اول ماه بوده است ، كه در پاسخ به آنان بايد گفت كه اين ادعا توهمي بيش نيست ، چرا كه مسئله رويت پذيري هلال ماه نو پيچيده تر از آن است كه بتوان با چنين ادعاهايي به اثبات آن پرداخت و اطلاعات مربوط به مقادير مشخصه هاي هلال در روز دوشنبه بيست و نهم ماه رمضان خود بهترين گواه بر حقيقت رويت ناپذيري هلال است.

تصوير رايانه اي هلال ماه نو در غروب روز سه شنبه سي ام ماه رمضان در شهر مقدس قم – اين هلال در مكه مكرمه ونجف اشرف كمي ضخيم تر است.

 اما سؤالي كه ممكن است مطرح شود ، اين است كه آيا مي‎توان در يك نگاه دريافت كه در روز دوشنبه بيست و نهم ماه رمضان ، هلال ماه در چه مناطقي از جهان قابل رويت و در چه منا طقي غير قابل رويت است ؟

در جواب بايد بگوئيم : بله، امروزه نرم افزارهاي بسيار دقيقي در زمينه رويت هلال طراحي و عرضه شده اند كه ميتوانند به راحتي پاسخ اين پرسش را در اختيار ما بگذارند.

نقشه ذيل نمونه اي از جواب يك نرم افزار بسيار دقيق نجومي به سؤال فوق است .

نقشه جهاني اولين رؤيت پذيري هلال ماه نو در غروب روز دوشنبه بيست ونهم ماه رمضان 1424 هجري قمري

  درنقشه فوق مي­توان به راحتي مناطقي كه اولين رؤيت پذيري هلال در آنها اتفاق مي­افتد را شناسايي نمود .

دو نوع منحني در اين نقشه مشاهده مي شود : يكي منحني هاي رنگي تقريباً عمودي وديگري منحني هاي افقي . منحني هاي رنگي سن هلال ماه را در نقاط مختلف جهان نشان مي دهند. اين منحني‎ها از رنگ سفيد با كمترين سن هلال آغاز شده وبه رنگهاي آبي وسبز با بيشترين سن ختم مي شوند.

منحني هاي افقي از چهار منحني پشت سر هم تشكيل شده اند كه در زمينه منحني هاي رنگي قابل مشاهده اند .اين منحني ها از غرب به شرق به ترتيب عبارتنداز : منحني «A »،
« B »،« C »و «D »

هلال ماه در مناطقي كه در محدوده كوچكترين منحني يعني منحني  A قرار گرفته اند، به آساني وبا چشم غير مسلح قابل رؤيت است (مانند: تمام مناطق آمريكاي جنوبي وبخشهاي جنوبي قاره آمريكاي شمالي ).

ساكنان نقاطي كه در محدوده منحني دوم يعني منحني B واقع شده اند ، در صورت عالي بودن شرايط جوي ،مي توانند هلال ماه را با چشم غير مسلح رؤيت كنند(مانند : ساكنان جنوب شرقي و جنوب تا غرب قاره آفريقا ).

واما ويژگي مناطقي كه در حوزه منحني سوم يعني منحني C قرار دارند آن است كه ساكنان اين گونه مناطق ممكن است براي يافتن هلال ماه نياز به ابزار اپتيكي [دوربين
دو چشمي قوي وتلسكوپ] داشته با شند (كشورهايي همچون : ماداگاسكار ،تانزانيا ،كنيا  اوگاندا ، آفريقاي مركزي، مالي ،موريتاني و جنوب ايالات متحده آمريكا ). وبالاخره اينكه نقاط واقع شده در محدوده آخرين منحني يعني منحني D ،فقط با استفاده از ابزار اپتيكي قوي مي توانند هلال ماه را بيابند(كشورهايي نظير :سومالي ، اتيوپي وبخشهايي از سودان ، چاد، نيجر ،صحراونيز قسمتهايي از شرق ،مركز وغرب آمريكا).

بنابراين نخستين كشورهايي كه امكان رؤيت  هلال درغروب روز دوشنبه بيست ونهم ماه رمضان درآنها وجود دارد عبارتنداز: سومالي وماداگاسكار در شرق آفريقا . وهمانطور كه درنقشه مشاهده مي شود ،هلال ماه در هيچ نقطه اي از قاره آسيا ،اروپا و اقيانوسيه  قابل رؤيت نيست. براين اساس آخرين روز ماه مبارك رمضان 1424 هجري قمري در تمامي كشورهاي مسلمان خاورميانه روز سه شنبه مي باشد و چهارشنبه اول شوال المكرم است .

                                                                                      والسلام

  سيد على ميرسالارى