نوروز از منظر نجومی

نوروز از منظر نجومی
احمد رحماني

نوروز به عنوان یکی از اعیاد باستانی ایرانیان است که قدمتی بسیار طولانی دارد که حکایت از نبوغ ایرانیان در علم گاه شماری و ستاره شناسی است. این روز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است و مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به‌عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشهٔ ایرانی به‌رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داد[1].

راجع به قدمت نوروز گفته اند که از عهد بابلیان و 583 سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کوروش به بابل و یا زرتشت بنا نهاده شده است[2]. همچنین نوروز در میان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است[3].

اسلام نیز زمانی که وارد ایران شد با برگزاری جشن نوروز مخالفتی نکرد[4]. به گونه ای که حکومت ها سعی در نظم بخشیدن به این روز شدند تا سرانجام در دوران سلجوقیان، جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام را جهت سامان دادن به تقویم گرد آورد این گروه، نوروز را در یکم بهار (ورود آفتاب به برج حمل) قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند که به تقویم جلالی معروف شد و از سال 471 هجری  رسما آغاز شد[5].

در این مختصر ما به نوروز از منظر نجومی می پردازیم :

زمین در حرکت خویش در فضا به دور خورشید، دارای حرکاتی است که عبارتند از:

• 1- حرکت وضعی؛ حرکت چرخش زمین به دور محور خودش که از مشرق به سمت مغرب می باشد و باعث پیدایش شب و روز می گردد. مدت زمان این حرکت 23 ساعت و 58 دقیقه و 49 ثانیه است. در این مدت زمانی دقیقا خط نصف‌النهار یک نقطه از زمین دوباره وارد همان فضای یک‌سال پیش خود می‌شود. همچنین سرعت زمین به دور خود 30 کیلومتر در هر دقیقه یعنی حدود 1800 کیلومتر در ساعت می باشد.
• 2- حرکت انتقالی؛ حرکت زمین به دور خورشید که در یک مدار بیضی شکل صورت می‌گیرد و مدت آن 365 روز و شش ساعت و هشت دقیقه و 38 ثانیه است. از این حرکت ماه ها دوازده گانه پدید می‌آید. سرعت زمین در این حرکت در هر ثانیه حدود 30 کیلومتر است یعنی حدود صد هزار کیلومتر در ساعت می باشد.
• 3- حرکت موجی؛ کره‌ی زمین در حین گردش خویش، ضمن چرخیدن به دور خود مانند موجی بالا و پایین می‌رود. فاصله‌ی تناوب این حرکت موجی ۱۹ سال است
• 4- حرکت فرفره‌ای؛ حرکتی که یک فرفره‌ی مخروطی هنگام چرخیدن، محور آن یک دایره‌ی فرضی ایجاد می‌کند و زمین نیز هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار نوک میله‌ی فرضی و محور شمالی‌ آن به طرف ستارگانی که مکان آن‌ها روی دایره‌ی فرضی‌ قطب شمال است طی مسیرکرده ودوباره به جای اول خویش می‌رسد. این ستارگان عبارتند از جدی و به دنبال آن سفوس «بال‌الطیر» و «وگا» و «هرکول» و سپس مجددا ۲۵۸۰۰ سال بعد دوباره ستاره‌ی جدی قطب زمین می‌شود.
• 5- حرکت مقصدی؛ خورشید و سیارات ضمن سایر حرکات خویش، به طرف ستاره‌ی نسرواقع یا «وگا» حرکت می‌کند.

حرکات دیگری نیز برای زمین وجود دارد از جمله :حرکت در خوشه کهکشانی، حرکت انبساط کیهان و حرکت در کهکشان راه شیری که در اینجا نیازی برای بیان آنها وجود ندارد.

برای روشن شدن موضوع لازم است راجع به اصطلاح دیگری به نام دایره البروج نیز اشاره گردد که خورشيد علاوه بر مسير ظاهري روزانه خود در آسمان، در طول يک سال شمسي مسير مشخصي را در ميان ستارگان مي پيمايد. اين مسير زاويه اي حدود 5/23 درجه با استواي سماوي تشکيل مي دهد و در نتيجه خورشيد با زاويه ميلي بين 5/23+ و 5/23- درجه در آسمان پديدار مي گردد. مسير حرکت خورشيد در کره سماوي را دايره البروج مي نامند. پيشينيان ستارگان موجود در اين مسير را به دوازده صورت فلکي تقسيم نموده اند که خورشيد به ترتيب در هرکدام, حدود يک ماه توقف مي کند. که به آن برج گفته می شود.

چون صفحه چرخش مدار زمین حول خورشید بر استوای زمین منطبق نیست و زاویه‌ای حدود 23.5 درجه می‌سازد، استوای سماوی که امتداد استوای زمین در فضا است نیز با دایرة‌البروج هم‌صفحه نیست و زاویه 5/23 درجه می‌سازد. این قضیه باعث بوجود آمدن فصول می گردد.

استوای سماوی و دایرة‌البروج یکدیگر را در اول بهار که اعتدال بهاری است  و اعتدال پائیزی که اعتدال پائیزی نام دارد  قطع می‌کنند که اعتدالین نامیده می‌شود. در روز اول بهار خورشید دقیقاً در شرق طلوع  و در غرب غروب می‌کند؛ در این زمان طول روز با طول شب در تمام نقاط زمین مساوی می باشد (اعتدال به معنای مساوی بودن طول شب وروز است) اما هر چه به انتهای فصل بهار نزدیک می‌شویم، فاصله خورشید از استوای سماوی بیشتر می‌شود و نه تنها طول روز (فاصله بین طلوع تا غروب خورشید) بیشتر می‌شود، که محل طلوع خورشید کمی به سمت شمال تغییر می‌کند این فاصله در اول تیرماه که انقلاب تابستانی است، به اوج می‌رسد و نه‌ تنها طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره شمالی می‌رسد، که خورشید از شمال ‌شرقی‌ ترین حالت ممکن طلوع می‌کند و در شمال‌غربی‌ ترین حالت ممکن غروب می‌کند. پس از آن، خورشید آرام ‌آرام به استوای سماوی نزدیک‌تر می‌شود در اول مهرماه مانند اول فروردین، خورشید دقیقا از شرق طلوع می‌کند، دقیقا در غرب غروب می‌کند و طول روز هم 12 ساعت است.

از این زمان است که خورشید به سمت جنوب استوای سماوی می‌رود و برای ساکنین نیمکره شمالی، روزها کوتاه تر می‌شود. و محل طلوع خورشید هر روز بیشتر به سمت جنوب منحرف می‌شود و طول روز کاهش می یابد. انحراف محور زمین در اول دی ماه که انقلاب زمستانی است، به اوج خود می‌رسد: خورشید از جنوب‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع می‌کند، در جنوب‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز هم به کمترین مقدار خود می‌رسد. در ظهر اول دیماه، ارتفاع خورشید در آسمان به کمترین مقدار خود می‌رسد.

خلاصه این که به علت زاویه داشتن محور کرهٔ زمین با محور حرکت انتقالی زمین، بین دائرةالبروج و استوای سماوی هم زاویه‌ای به همان اندازهٔ '۲۶ °۲۳ وجود دارد. دو نقطهٔ تلاقی بین دائرةالبروج و استوای سماوی، اعتدال بهاری(اول فروردین) و اعتدال پائیزی(اول پائیز) نامیده می‌شوند. قابل توجه این که وقتی خورشید در نقطهٔ اعتدال بهاری (زاویهٔ صفر) قرار می‌گیرد، فصل بهار در نیمکرهٔ شمالی (و فصل پائیز در نیمکرهٔ جنوبی) آغاز می‌شود و وقتی خورشید در نقطهٔ اعتدال پائیزی (زاویهٔ ۱۸۰ درجه) قرار می‌گیرد، فصل پائیز در نیمکرهٔ شمالی (و فصل بهار در نیمکرهٔ جنوبی) آغاز می‌شود[6].

در سال‌های ۴۶۵ و ۴۸۵ هجری‌ی قمری و در زمان جلال الدین ملکشاه سلجوقی، تنظیم تاریخ و تقویم جلالی، توسط گروهی از اندیشمندان نجومی، تحت نظر حکیم‌ عمر خیام به سامان رسید. محاسبات این تقویم از چنان دقت و ظرافتی برخوردار است که در زمان ما با سنجش آلات و ادوات بسیار دقیق علمی امروزین، صحت سنجش آن تایید شده است.

نوروز دقیقا زمانی است که خط نصف‌النهار هریک از شهرها پس از ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۸ ثانیه از زمان تحویل قبلی‌ سال گذشته سپری گردد، دوباره تحویل سالی نو فرا می‌رسد،[7].  البته باید توجه داشت که سال را 365 روز و هر چهار سال و گاهی هر پنج سال  نیز کبیسه یعنی 366 روز محاسبه می کنند[8].

در محاسبه روز نوروز و اول فروردین این نکته قابل توجه است که بر اساس نوروز تحويلي( محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي را براي نصف النهار رسمي ايران) تعيين مي‌شود یعنی اگر لحظه تحويل سال، بين بعد از ظهر سيصد و شصت و پنجمين و قبل از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و ششمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادي به حساب مي‌آورند و اگر لحظه تحويل سال، در بعد از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و هفتمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبيسه به حساب مي‌آورند[9].

بنا بر محاسبات مرکز تقویم ایران لحظه تحويل سال 1394 هجري شمسي به ساعت رسمي جمهوري اسلامي ايران: ساعت 2 و 15 دقيقه و 11 ثانيه روز شنبه 1 فروردین 1394 هجري شمسي مطابق 30 جمادی‌الاولي 1436 هجري قمري و 21 مارس 2015 ميلادي می باشد[10].