پس از سالها تلاش محققان ايراني در پروژه مكان‌يابي رصدخانه ملي و علي رغم انتخاب اوليه قله «دينوا» در ارتفاعات جنوب استان قم، سرانجام قله سه هزار و 300متري «گرگش» در حوالي روستاي كاموي كاشان به عنوان مكان نهايي احداث رصدخانه ملي ايران تعيين شد.
دكتر رضا منصوري، مجري طرح رصدخانه ملي ايران با اعلام اين مطلب به خبرنگار علمي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) خاطرنشان كرد: براساس آخرين ارزيابي‌هاي انجام شده، هر دو قله «دينوا» و «گرگش» واجد ارزش نجومي بسيار بالايي هستند و «گرگش» با 600 متر ارتفاع بيشتر از قله «دينوا» كه رصدخانه را از غبار محلي دور مي‌كند و از لحاظ پارامتر مهم ديد، به دينوا برتري دارد.
رصدخانه ملي ايران به عنوان اولين رصدخانه پژوهشي كشور، اولين گام بزرگ كشور براي ايجاد زير ساخت‌هاي پژوهشي در نجوم و كيهان شناسي رصدي است كه حاصل آن تشكيل و رشد گروه‌هاي پژوهشي و ايجاد بخش‌هاي توسعه فناوري خواهد بود.
طرح رصدخانه ملي ايران در سال 1378 به عنوان يكي از طرح هاي كلان علمي در شوراي پژوهش‌هاي كشور مطرح شد و مكان‌يابي رصدخانه از همان سالها آغاز شد. روندي كه با عدم اختصاص بودجه مناسب با افت و خيزهاي فراوان همراه بود.
با تصويب طرح رصدخانه ملي در زمره طرح‌هاي كلان ملي فناوري در اسفند ماه 87 و رفع مشكلات مالي طرح، روند پيگيري آن شتابي دوچندان گرفت تا سرانجام در اواسط سال جاري پس از سالها تلاش و بررسي شرايط 40 قله در نواحي مختلف كشور، فرآيند پيچيده و حساس مكان‌يابي رصدخانه به پايان رسيد و از ميان دو قله «گرگش» و «دينوا» در منطقه كاشان كه واجد بيشترين ارزش نجومي در كشور هستند، «گرگش» به عنوان ميزبان نخستين تلسكوپ و رصدخانه ملي ايران انتخاب شد.
منصوري در گفتوگو با ايسنا با اشاره به دشواري‌ها و پيچيدگي‌هاي مكان‌يابي رصدخانه كه بايد در محلي با ويژگي‌هاي منحصر به فرد ساخته شود، اظهار داشت: آسمان صاف، كم بودن ذرات معلق در فضاي اطراف، نبود آلودگي‌هاي نوري،كوچك بودن تغييرات آب و هوايي و مناسب بودن عامل ديد از نظر آشفتگي‌هاي جوي از جمله اين ويژگي‌هاست كه بررسي آنها مستلزم مطالعات علمي دقيق است.
قله «گرگش» از بين 40 قله ايران انتخاب شد
منصوري ادامه داد: طي فرآيند مكان‌يابي براي انتخاب محل مناسب، مطالعات منطقه‌اي در اطراف بيش از 40 قله در نواحي مختلف ايران انجام شد و سرانجام دو قله گرگش و دينوا در منطقه كاشان به عنوان قله‌هاي با ارزش نجومي انتخاب شدند كه در نهايت شوراي راهبري، قله گرگش را براي نصب اولين تلسكوپ ملي ايران انتخاب كرد.
گرگش 600 متر بلندتر از قله دينواست
منصوري با بيان اينكه قله «دينوا» هم براي آينده نجوم ايران حفظ خواهد شد، خاطرنشان كرد: اندازه‌گيري‌ها نشان مي‌دهد كه اين دو قله ارزش نجومي بسيار بالايي دارند اما به علت ارتفاع بالاي قله «گرگش» يعني 600 متر بيش از قله دينوا انتخاب شده است. قله گرگش داراي سه هزار و 600 متر است كه اين ارتفاع، رصدخانه را از غبار محلي و منطقه دور مي‌كند و در اندازه‌گيري پارامتر ديد كه مهمترين پارامتر محسوب مي‌شود هم قله گرگش نسبت به دينوا برتري دارد.
مجري طرح رصدخانه ملي ايران در توضيح پارامتر ديد به ايسنا گفت: اين پارامتر بيان كننده اين است كه دو نقطه در آسمان بايد در چه فاصله با يكديگر باشند كه تلسكوپ بتواند آن را تفكيك كند؛ بنابراين هر چه تلاطم جو يعني توده هوايي كه بالاي قله قرار دارد، بيشتر باشد، تصوير ستاره هنگام رسيدن به ما مغشوش مي‌شود.
وي افزود: همچنين شدت باد در دو منطقه اندازه‌گيري شده است البته تصور مي‌كرديم كه شدت باد در گرگش بسيار بالا بوده و اجازه رصد ندهد اما اندازه‌گيري‌ها اين موضوع را ثابت نكرد.
آموزش 100 متخصص در راستاي مكان يابي رصدخانه ملي
منصوري در گفتوگو با ايسنا با بيان اين كه مكان‌يابي رصدخانه ملي ايران از سال 78 آغاز شده است، خاطرنشان كرد: طرح ملي مكان‌يابي رصدخانه ملي ايران در اين سال در شوراي پژوهشي علمي كشور مصوب شد اما به دليل اين كه بودجه اندكي به آن اختصاص داشت تنها به مطالعات ميداني پرداخته شد؛ پس از آن در سال 81 زماني كه در سمت معاونت پژوهشي وزارت علوم بودم بودجه‌اي جهت مكان‌يابي اختصاص يافت و كار به طور جدي با مشورت تيمي بين‌المللي به رياست دكتر نصيري قيداري دنبال شد.همچنين بيش از 100 نفر در اين زمينه آموزش ديدند و در نهايت 20 نفر انتخاب و نقاط مختلف ايران را اندازه‌گيري كردند.
هم اكنون حدود 70 تن تجهيزات در بالاي قله گرگش وجود دارد
منصوري با بيان اينكه دو سال پيش قله دينوا و كلاه برفي از ميان 40 قله در نواحي مختلف كشور جهت احداث رصدخانه انتخاب شدند، خاطرنشان كرد: در همين سالها بود كه برخي از مشاوران خارجي از سازمان رصدخانه‌هاي جنوبي اروپا (ايزو) و افراد سرشناس در طراحي تلسكوپ و مكان‌يابي براي بررسي و مشاهده دو قله به ايران سفر كردند كه قله‌اي را به نام گركش نشان دادند و گفتند كه چرا اين قله را اندازه‌گيري نكرديد! علت عدم اندازه‌گيري قله گرگش كه به قول دكتر نصيري قله‌اي وحشي بود، دشواري صعود به آن بود. بنابراين پس از مدتها تيم‌هاي كوهنوردي از راه‌هاي مختلف به كمك مردم محلي و بومي به قله صعود كردند چرا كه تنها تا ارتفاع دو هزار و 900 متر مي‌توان با وسيله نقليه صعود كرد و تا نوك قله بايد پياده يا با قاطر مي‌رفتيم. در حال حاضر هم نزديك به 70 تن تجهيزات در قله گرگش وجود دارد.
وي افزود: همچنين براي انتخاب قله مناسب اندازه‌گيري‌هاي بسيار پيچيده صورت گرفت. از جمله آنها نصب يك سامانه تغييرات ريزدمايي مشتمل بر 150 سنسور بر روي شش دكل مختلف در قله‌هاي گرگش و دينوا بود كه تجهيزات لازم در بخش توسعه و فناوري پژوهشكده نجوم ساخته و در محل قله‌ها نصب شده است.
منصوري تصريح كرد: مطالعه تغييرات خيلي كوچك دما از مرتبه صدم درجه سانتي‌گراد در بازه‌هاي زماني چند هزارم ثانيه به مدت چند ماه انجام شده تا به تصميم‌گيري در مورد مكان دقيق نصب تلسكوپ در قله و همچنين ارتفاع نصب آينه اصلي از سطح قله كمك كند. اين پارامتر ارتباط مستقيمي با تلاطم‌جو در محل نصب حسگرها دارد. در غياب موانع موضعي، جريان هوا آرام و بي‌تلاطم است. وجود موانع طبيعي باعث ايجاد تلاطم در لايه‌هاي جو مجاور سطح قله مي‌شود. همچنين جذب تابش خورشيد در روز و تابش مجدد آن به صورت گرما از سطح قله و تجهيزات در شب هم تلاطمي در لايه‌هاي نزديك سطح قله ايجاد مي‌كند.
وي خاطرنشان كرد: در حال حاضر از مرحله مكان‌يابي خارج و به مرحله پايش مكان رسيده‌ايم تا اطلاعات دقيق‌تري نسبت به قله كسب كنيم. حتي پس از نصب تلسكوپ اين نوع اندازه‌گيري‌ها ادامه خواهد داشت چرا كه به نوع و چگونگي رصد در آينده كمك مي‌كند.
مجري طرح رصدخانه ملي ايران با بيان اين كه در حال حاضر پايش ديد هم انجام مي‌شود، گفت: در فاز دوم اندازه‌گيري‌هاي فني مرتبط با ديد نجومي، تجهيزات و نرم افزارهاي رايانه‌اي لازم تهيه و يا طراحي و ساخته شده است. تا كنون اندازه‌گيري ديد در ارتفاع‌هاي سه و شش متري بالاتر از قله‌هاي نجومي ايران (دينوا و گرگش) صورت گرفته است.
وي ادامه داد: در حال حاضر ساخت جاده براي دسترسي به نوك قله آغاز شده است كه متخصصان راهسازي وزارت راه و ترابري با كمك استانداري اصفهان و فرمانداري كاشان در حال انجام اين عمليات است.
اوايل بهار سال آينده جاده دسترسي به نوك قله گرگش توسط راه داري تكميل مي شود
وي افزود: در حال حاضر حدود سه كيلومتر از جاده آسفالتي كه از قمصر به روستاي كامون مي‌رود به سمت نوك قله كشيده است كه تا اوايل بهار جاده تكميل خواهد شد و از تابستان كارهاي مطالعات ساختماني آغاز خواهد شد. البته شيب و پيچ جاده بايد بسيار مناسب باشد چرا كه در آينده تجهيزات سنگيني بايد بالاي قله برود.
منصوري با بيان اين كه مطالعات زمين‌شناسي هم بر روي دو قله دينوا و گرگش انجام شده است، به ايسنا گفت: حتي به لحاظ زلزله سنجي اين دو قله بررسي شده‌اند و تاريخچه زلزله‌هاي منطقه را جمع‌آوري كرده‌ايم كه هيچ مشكلي در اين زمينه وجود ندارد و به لحاظ زمين شناسي و وضعيت سنگ‌ها مزيت‌هاي خوبي دارد به طوري كه تخته سنگ‌هايي كه بالاي قله وجود دارند به رصد بهتر كمك مي‌كند.